ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

อฏฺฐกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. เมตฺตาวคฺโค

1. เมตฺตาสุตฺตวณฺณนา

[1] อฏฺฐกนิปาตสฺส ปฐเม อาเสวิตายาติ อาทเรน เสวิตายฯ ภาวิตายาติ วฑฺฒิตายฯ พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตายฯ ยานิกตายาติ ยุตฺตยานสทิสกตายฯ วตฺถุกตายาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตายฯ อนุฏฺฐิตายาติ ปจฺจุปฏฺฐิตายฯ ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย อุปจิตายฯ สุสมารทฺธายาติ สุฏฺฐุ สมารทฺธาย สุกตายฯ อานิสํสาติ คุณาฯ สุขํ สุปตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เอกาทสกนิปาเต วกฺขามฯ

อปฺปมาณนฺติ ผรณวเสน อปฺปมาณํฯ ตนู สํโยชนา โหนฺติ, ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เมตฺตาปทฏฺฐานาย วิปสฺสนาย อนุกฺกเมน อุปธิกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ทส สํโยชนา ปหียนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตนู สํโยชนา โหนฺตีติ ปฏิฆญฺเจว ปฏิฆสมฺปยุตฺตสํโยชนา จ ตนุกา โหนฺติฯ ปสฺสโต อุปธิกฺขยนฺติ เตสํเยว กิเลสูปธีนํ ขยสงฺขาตํ เมตฺตํ อธิคมวเสน ปสฺสนฺตสฺสฯ กุสลี เตน โหตีติ เตน เมตฺตายเนน กุสโล โหติฯ สตฺตสณฺฑนฺติ สตฺตสงฺขาเตน สณฺเฑน สมนฺนาคตํ, สตฺตภริตนฺติ อตฺโถฯ วิเชตฺวาติ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมเนว วิชินิตฺวาฯ ราชิสโยติ อิสิสทิสา ธมฺมิกราชาโนฯ ยชมานาติ ทานานิ ททมานาฯ อนุปริยคาติ วิจริํสุฯ

อสฺสเมธนฺติอาทีสุ โปราณกราชกาเล กิร สสฺสเมธํ, ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ, วาจาเปยฺยนฺติ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อเหสุํ, เยหิ ราชาโน โลกํ สงฺคณฺหิํสุฯ ตตฺถ นิปฺผนฺนสสฺสโต ทสมภาคคฺคหณํ สสฺสเมธํ นาม, สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ มหาโยธานํ ฉมาสิกํ ภตฺตเวตนานุปฺปทานํ ปุริสเมธํ นาม, ปุริสสงฺคณฺหเน เมธาวิตาติ อตฺโถฯ ทลิทฺทมนุสฺสานํ หตฺถโต เลขํ คเหตฺวา ตีณิ วสฺสานิ วินา วฑฺฒิยา สหสฺสทฺวิสหสฺสมตฺตธนานุปฺปทานํ สมฺมาปาสํ นามฯ ตญฺหิ สมฺมา มนุสฺเส ปาเสติ หทเย พนฺธิตฺวา วิย ฐเปติ, ตสฺมา สมฺมาปาสนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ตาต, มาตุลา’’ติอาทินา นเยน ปน สณฺหวาจาภณนํ วาจาเปยฺยํ นาม, ปิยวาจาติ อตฺโถฯ เอวํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหิตํ รฏฺฐํ อิทฺธญฺเจว โหติ, ผีตญฺจ, พหุอนฺนปานํ, เขมํ, นิรพฺพุทํฯ มนุสฺสา มุทา โมทมานา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา อปารุตฆรา วิหรนฺติฯ อิทํ ฆรทฺวาเรสุ อคฺคฬานํ อภาวโต นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติฯ อยํ โปราณิกา ปเวณิฯ

อปรภาเค ปน โอกฺกากราชกาเล พฺราหฺมณา อิมานิ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ อิมญฺจ รฏฺฐสมฺปตฺติํ ปริวตฺเตตฺวา อุทฺธํมูลกํ กตฺวา อสฺสเมธํ ปุริสเมธนฺติอาทิเก ปญฺจ ยญฺเญ นาม อกํสุฯ เตสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺติ วเธนฺตีติ อสฺสเมโธฯ ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส เอกสฺมิํ ปจฺฉิมทิวเสเยว สตฺตนวุติปญฺจปสุสตฆาตภิํสนสฺส ฐเปตฺวา ภูมิญฺจ ปุริเส จ อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธฯ จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ สมฺมเมตฺถ ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโสฯ ทิวเส ทิวเส ยุคจฺฉิคฺคเฬ ปเวสนทณฺฑกสงฺขาตํ สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทิํ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตีนทิยา นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สตฺรยาคสฺเสตํ อธิวจนํฯ วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺโยฯ เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เพลุวยูปสฺส สตฺตรสกทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํฯ นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬฯ นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธิํ ภูมิยา จ ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํฯ

กลมฺปิ เต นานุภวนฺติ โสฬสินฺติ เต สพฺเพปิ มหายาคา เอกสฺส เมตฺตาจิตฺตสฺส วิปากมหนฺตตาย โสฬสิํ กลํ น อคฺฆนฺติ, โสฬสมํ ภาคํ น ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ น ชินาตีติ น อตฺตนา ปรสฺส ชานิํ กโรติฯ น ชาปเยติ น ปเรน ปรสฺส ชานิํ กาเรติฯ เมตฺตํโสติ เมตฺตายมานจิตฺตโกฏฺฐาโส หุตฺวาฯ สพฺพภูตานนฺติ สพฺพสตฺเตสุฯ เวรํ ตสฺส น เกนจีติ ตสฺส เกนจิ สทฺธิํ อกุสลเวรํ วา ปุคฺคลเวรํ วา นตฺถิฯ

2. ปญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย อาทิพฺรหฺมจริยิกายาติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตายฯ ปญฺญายาติ วิปสฺสนายฯ ครุฏฺฐานิยนฺติ คารวุปฺปตฺติปจฺจยภูตํ ครุภาวนียํฯ ติพฺพนฺติ พหลํฯ ปริปุจฺฉตีติ อตฺถปาฬิอนุสนฺธิปุพฺพาปรํ ปุจฺฉติฯ ปริปญฺหตีติ ปญฺหํ กโรติ, อิทญฺจิทญฺจ ปฏิปุจฺฉิสฺสามีติ วิตกฺเกติฯ ทฺวเยนาติ ทุวิเธนฯ อนานากถิโกติ อนานตฺตกถิโก โหติฯ อติรจฺฉานกถิโกติ นานาวิธํ ติรจฺฉานกถํ น กเถติฯ อริยํ วา ตุณฺหีภาวนฺติ อริยตุณฺหีภาโว นาม จตุตฺถชฺฌานํ, เสสกมฺมฏฺฐานมนสิกาโรปิ วฏฺฏติฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพกํ ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพกํ ปสฺสติฯ ปิยตฺตายาติ ปิยภาวตฺถายฯ ครุตฺตายาติ ครุภาวตฺถายฯ ภาวนายาติ ภาวนตฺถาย คุณสมฺภาวนาย วาฯ สามญฺญายาติ สมณธมฺมตฺถายฯ เอกีภาวายาติ นิรนฺตรภาวตฺถายฯ

3-4. อปฺปิยสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[3-4] ตติเย อปฺปิยปสํสีติ อปฺปิยชนสฺส ปสํสโก วณฺณภาณีฯ ปิยครหีติ ปิยชนสฺส นินฺทโก ครหโกฯ จตุตฺเถ อนวญฺญตฺติกาโมติ ‘‘อโห วต มํ อญฺเญน อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อนวชานนกาโมฯ อกาลญฺญูติ กถากาลํ น ชานาติ, อกาเล กเถติฯ อสุจีติ อสุจีหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโตฯ